Od dramatycznych
wydarzeń radomskiego czerwca upłynęło już 30 lat. Warto więc przypomnieć sobie
ten czas, kiedy to epitet “radomski warchoł” stał się, wbrew intencjom
komunistów, powodem do dumy. Warto też pamiętać, że był to moment, kiedy po raz
pierwszy od 1956 roku Polska stanęła solidarnie przeciw pasożytniczej władzy.
Bez Radomskiego Czerwca nie byłoby Sierpnia 1980.
24.06.1976 r. w transmitowanymprzezradio i telewizję przemówieniu sejmowym premier
PiotrJaroszewiczprzedstawił“propozycję" podwyżki cenżywności. Przewidywał on wzrost cen mięsa i wędlin
średnio o 69%, cukru -prawie o 100%, a także, choć w
nieco mniejszym stopniu, cen innychartykułówżywnościowych. Najuboższegrupyludnościodczułyby
podwyżkę najsilniej. Nowe ceny miały obowiązywać od
27.06.Sejm podjął uchwałę akceptującą projekt
rządowy i zalecił poddanie go pod “konsultacje" z załogami zakładów pracy.
25 czerwca w radomskich
Zakładach Metalowych im. Waltera tuż po rozpoczęciu pierwszej zmiany, o godzinie
6.30, nie podjął pracy wydział P-6, zatrudniający 636 osób. Robotnicy
zgromadzili się przed budynkiem dyrekcji Zakładów Metalowych. Do wiecujących
wyszedł dyrektor naczelny “Waltera” – Błoński i dyrektor do spraw pracowniczych
– Skrzypek; obaj usiłowali nakłonić zebranych do podjęcia pracy. Około godziny
8.10, 1000-osobowy pochód robotników “Waltera” wyszedł poza bramy fabryki
zabierając ze sobą 3 wózki akumulatorowe. Część pracowników powróciła do
zakładu, większość jednak wyruszyła pod Zakłady Sprzętu Grzejnego przy ulicy
1905-go roku (“Polmetal” – „Acanta”), druga grupa licząca około czterystu
pracowników, udała się w stronę Radomskich Zakładów Przemysłu Skórzanego
“Radoskór”.
Około godziny 9.00 do
strajku okupacyjnego doszło również w Zakładach Urządzeń i Instalacji
“Termowent”. Z Zakładu Sprzętu Grzejnego oraz Radoskóru do strajku przyłączyło
się ok. 300 osób.
Manifestujący pracownicy
“Waltera” i “Radoskóru” pomaszerowali do Zakładów Drzewnych i Zakładów
Naprawczych Taboru Kolejowego. Około godziny 10.00 tłum demonstrantów liczył już
około 2 tysięcy ludzi. Ktoś rzucił hasło: “Idziemy pod komitet”. Ludzie
natychmiast ruszyli w tym kierunku śpiewając hymn narodowy
i “Międzynarodówkę”.
Pod budynkiem Komitetu
Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej gromadzili się pracownicy
strajkujących zakładów, a także przygodne osoby. Manifestanci zażądali rozmów z
kierownictwem partyjnym województwa. Ówczesny I sekretarz KW PZPR w Radomiu
Janusz Prokopiak ustalił, że do demonstrantów wyjdzie sekretarz KW Jerzy
Adamczyk. Adamczyk próbował nawiązać kontakt ze strajkującymi i zmusić ich do
wyłonienia delegacji, z którą kierownictwo partyjne miało przeprowadzić rozmowy
o ewentualnym zniesieniu podwyżek cen. Delegacja nie została wyłoniona, bo
demonstranci obawiali się
aresztowań.
Wojna nerwów
O godzinie 10.15 generał
Bogusław Stachura, szef operacji “Lato ‘76”, na bieżąco informowany o rozwoju
wypadków podjął decyzję o skierowaniu do Radomia pododdziałów ZOMO z najbliżej
położonych województw i miejscowości - z Lublina, Łodzi, Warszawy i Kielc.
Następnie drogą lotniczą przy wykorzystaniu samolotów wojskowych i lotniska w
pobliskim Sadkowie przerzucane były, postawione w stan alarmu, pododdziały
Wyższej Szkoły Oficerskiej Milicji Obywatelskiej w Szczytnie.
Około godziny 11.00 tłum
pod komitetem liczył ok. 4 tys. osób. Część ze strajkujących wyruszyła w stronę
RWT. Tum próbował dostać się na teren zakładu, ale udało się to dopiero po
sforsowaniu bramy. Zdecydowana większość pracowników RWT od razu wyszła na
ulicę. W Zakładach Mięsnych stanowiska pracy opuściło około 500 osób;
manifestanci udali się następnie pod ZREMB, gdzie do manifestacji przyłączyło
się około 300 osób.
I sekretarz KW Prokopiak
przeprowadził rozmowę z sekretarzem KC Janem Szydlakiem, który oświadczył, że
nie jest władny odwołać podwyżki cen. Prokopiak, aby odwlec w czasie moment
ataku tłumu na komitet, poinformował o godzinie 12.30 zgromadzonych ludzi, że
decyzja władz centralnych zostanie
ogłoszona o godzinie 14.00.
Po godzinie 13.00 na
lotnisku w Sadkowie, na peryferiach miasta, wylądowały samoloty
z przybywającymi na odsiecz radomskiej milicji siłami 11, 12 i 13 kompanii
Wyższej Szkoły Oficerskiej MO w Szczytnie, łącznie 13 oficerów i 190
podchorążych, którzy od razu wyruszyli na ulice miasta. W drodze znajdowały się
kolejne kompanie WSO Szczytno. W tym czasie, od strony ul. Warszawskiej
przybyła do Radomia V kompania ZOMO z Warszawy i w kilkanaście minut
później, około godziny 14.20, VI kompania warszawskich Zmotoryzowanych Odwodów
Milicji Obywatelskiej. W siedzibie radomskiego ZOMO kompanie otrzymały wytyczne
do dalszego postępowania; po napełnieniu wodą armatek wodnych, miały udać się
różnymi trasami pod budynek KW PZPR.
Tłum wtargnął do KW
O godzinie 14.00 upłynął
termin udzielenia odpowiedzi manifestantom na temat zniesienia podwyżek. I
sekretarz nie zdecydował się na wystąpienie. Kilkanaście minut po godzinie 14
rozgoryczeni brakiem odpowiedzi ze strony przedstawicieli władz centralnych,
ludzie zebrani pod komitetem wdarli się do środka.
W tym czasie dotarły do
Radomia dodatkowe kompanie ZOMO wysłane pomiędzy 10.00 a 11.30; o godzinie
14.15 dotarła do granic miasta II kompania ZOMO Łódź pod dowództwem porucznika
Władysława Antosika w sile 60 funkcjonariuszy. Kilka minut później dotarł do
miasta kolejny pododdział ZOMO – z Lublina pod dowództwem kapitana Stanisława
Bienia, w sile 41 osób. Jako następny przybył 44-osobowy pododdział ZOMO z
Kielc. Radomski oddział ZOMO liczył 74 funkcjonariuszy. W sumie około godziny
14.30 Komenda Wojewódzka MO w Radomiu dysponowała 622 funkcjonariuszami milicji.
O godzinie 14.30 osoby
znajdujące się wewnątrz Komitetu Wojewódzkiego ostatecznie podpaliły budynek
oraz sprzęty i pojazdy znajdujące się na zewnątrz, w tym samochód I sekretarza
Prokopiaka. Pod palący się budynek zostały skierowane 4 samochody strażackie z
zadaniem ugaszenia pożaru. Tłum jednak zablokował ich dojazd do miejsca akcji.
Budowanie barykad rozpoczęto jeszcze przed godziną 14.00, aby siły milicyjne nie
miały dostępu do komitetu.
„Gry” uliczne
Zarówno pod płonącym
komitetem jak i na większości ulic trwały zacięte walki między demonstrantami i
milicją. Manifestanci używali butelek z benzyną, kamieni, budowali wciąż nowe
barykady. Do godziny 15.00 walka była prawie wyrównana, ze względu na
ograniczoną liczbę funkcjonariuszy biorących udział w tłumieniu demonstracji.
Około godziny 15.10 w rejon KW PZPR dotarł pierwszy zwarty oddział milicji – V
kompania ZOMO z Warszawy, następna przybyła VI kompania. Natychmiast rozpoczęto
pacyfikację przy użyciu gazów łzawiących i armatek wodnych. Kolejne kompanie
ZOMO wyruszyły w stronę centrum miasta.
Około godziny 16.00 nadal
płonął budynek KW PZPR, gdzie nie mogła dojechać straż pożarna. Wobec coraz
bardziej rozprzestrzeniających się walk i coraz częstszych incydentów, około
godziny 16.20 z powodu wyczerpania zapasów środków chemicznych i wody, z placu
boju pod KW PZPR zmuszone były ustąpić jednostki ZOMO z Warszawy. W tym czasie,
według danych milicyjnych, nastąpiło największe natężenie walk i demonstracji w
mieście. Manifestowało około 20 tysięcy osób.
Do godziny 17.00 w
dyspozycji Komendanta Wojewódzkiego znajdowało się 732 funkcjonariuszy ZOMO. Pod
komitetem sytuacja stale była bardzo napięta; trwały starcia manifestantów
z milicją.
Łapanki przypadkowych osób
Od godziny 16.30
dyrektorzy zakładów pracy zaczęli zwalniać wcześniej do domu tych pracowników,
którzy pojawili się w fabrykach na II zmianie; dyrekcje dostosowywała się do
wytycznych uzyskanych z Komendy Wojewódzkiej MO. Wracających do domów
robotników zatrzymywali
funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej, zarzucając im uczestnictwo w zamieszkach.
Aresztowania ta miały charakter masowy, funkcjonariusze MO i ZOMO urządzali
wręcz “łapanki” na ulicach, zdarzały się przypadki wyciągania gapiów z ich
własnych domów czy balkonów.
Około godziny 17.20 na
lotnisku w Sadkowie wylądowały samoloty z kolejnymi pięcioma kompaniami WSO w
Szczytnie, łącznie 366 osób, w tym 25 oficerów. Bezpośrednio zostali skierowani
do akcji. Około godziny 18.00 przybyło pięć następnych kompanii ze Szczytna, w
sile 198 ludzi.
Na terenie miasta kilka
minut po 18.00 nadal demonstrowało około 15 tysięcy osób. We wczesnych godzinach
wieczornych do Radomia przybyły kolejne pododdziały ZOMO, tym razem z Łodzi.
Około godziny 18.00 w Radomiu znalazł się także pododdział żołnierzy
Nadwiślańskich Jednostek MSW. Oddział ten otoczył kordonem budynek KW PZPR,
gdzie podjechały dwie sekcje straży pożarnej i przystąpiły do gaszenia budynku.
Do godziny 21.00 w
mieście trwały nieliczne walki strajkujących z milicją. Powoli liczba
demonstrantów zmniejszała się, ale szczególnie na peryferiach Radomia, gdzie
manifestanci zostali zepchnięci, na ulicach znajdowało się jeszcze około 5
tysięcy osób. Nad miastem krążyły śmigłowce, a ulice były patrolowane przez
dwunastoosobowe jednostki ZOMO , WSO i MO, które atakowały pałkami każdego kto
znalazł się w polu ich działania. Ogółem na terenie Radomia znajdowało się w
godzinach wieczornych 1453 funkcjonariuszy mundurowych.
25 czerwca kraj ogarnęła fala
strajków protestacyjnych. Według danych KC PZPR miały one miejsce w 97 zakładach
w 24 województwach i wzięło w nich udział łącznie ponad 71 000 osób.
W Ursusie zastrajkowała
kilkunastotysięczna załoga fabryki traktorów. Wobec nie przyjęcia żądań
przyjazdu najwyższych władz robotnicy opuścili zakład, a zauważywszy odcięcie
połączeń telefonicznych w mieście postanowili o strajku powiadomić cały kraj
przez zablokowanie ruchu na linii kolejowej Warszawa-Kutno. Zatrzymano
przejeżdżający pociąg, a następnie rozkręcono tory i zatarasowano je przez
przetoczenie lokomotywy w powstałą wyrwę. Pod wieczór rozchodzących się w
spokoju do domów manifestantów zaatakowały oddziały milicji używając petard,
gazów łzawiących i pałek. Na ulicach Ursusa urządzano istne łapanki, bito
przypadkowych przechodniów, zatrzymanych katowano na komendach MO. Aresztowano około 300
osób.
W Płocku strajkowali robotnicy dwóch
największych zakładów:“Petrochemii"i fabryki maszyn żniwnych. Załoga “Petrochemii" wyszła powiecuna ulicei udała się pod budynek KW PZPR. Poza wybiciem szyb
w komitecie nie doszło do poważniejszych starć. Wieczorem sprowadzone ze Zgierza oddziałyMO rozpędziły manifestację. Aresztowano kilkadziesiąt
osób. Ponadto strajkowały w dniu 25.06.1976 r. załogi kilkudziesięciu zakładów
pracy na terenie całej Polski m.in. w Warszawie, Łodzi, Wrocławiu, Poznaniu,
Szczecinie,Gdańsku, Elblągu, Grudziądzu, Radomsku i
Starachowicach.
Bilans radomskich zajść
W wydarzeniach ulicznych
radomskiego czerwca 1976 roku brało udział bezpośrednio demonstrując na ulicach
od kilkunastu do 20 tysięcy ludzi. Byli to pracownicy 33 zakładów pracy
z Radomia i województwa, studenci Politechniki Świętokrzyskiej w Radomiu, uczniowie
szkół średnich. 25 czerwca miały miejsce przerwy w pracy w 25 zakładach
przemysłowych, a na ulice miasta wyszły tysiące demonstrantów - pracowników
zatrudnionych m.in. w Zakładach Metalowych “Walter”, Radomskich Zakładach
Przemysłu Skórzanego “Radoskór”, Fabryce Łączników, Zakładach Sprzętu Grzejnego,
“Techmatrans”; “Budochemie”,
Radomskiej Wytwórni Telefonów, Radomskich Zakładach Materiałów Ogniotrwałych,
Zakładach Naprawy Taboru Kolejowego, Polskich Kolejach Państwowych,
“Termowencie”, Zakładach Remontów Maszyn Budowlanych – “ZREMB”, Wytwórni Części
Zamiennych, Odlewniach Radomskich, Kieleckim Przedsiębiorstwie Budownictwa
Przemysłowego w Radomiu, Kombinacie Budownictwa Mieszkaniowego, Radomskich
Zakładach Graficznych, Radomskich Zakładach Naprawy Samochodów, Wytwórni
Prefabrykatów Budowlanych, Radomskich Zakładach Drzewnych, Zakładach
Mechanizacji Rolnictwa. Ogółem na 44026 osób zatrudnionych w tych zakładach, w
dniu 25 czerwca 1976 roku strajkowało 14116 pracowników, co stanowiło 32,1%. W
wypadkach zginęło 2 demonstrantów. 198 osób odniosło rany i obrażenia. Straty
materialne oszacowano na ponad 77 mln zł, z czego ok. 30 milionów złotych
przypadało na straty bezpośrednie, wynikłe z podpaleń i zniszczeń, a ponad 47
milionów złotych na straty produkcyjne. Pożar w znacznym stopniu uszkodził gmach
Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Spalono 24
samochody, w tym 5 ciężarowych i 19 osobowych.
Stan pododdziałów
zwartych MO wykorzystanych do tłumienia wystąpień robotniczych w Radomiu w
dniu 25 czerwca 1976 roku wynosił, według danych MSW, 1543 funkcjonariuszy. Do
północy tego dnia zatrzymano 275 osób.
Komuniści zareagowali na robotniczy
protest równie szybko, co tchórzliwie. W oświadczeniu złożonym 25.06.1976 r. o
20.00 premierJaroszewicznie wspomniałani słowem o strajkach i manifestacjach. Mówił za to o
tym, że w ciągu dnia w zakładach pracy odbywały się “konsultacje", których
uczestnicy wyrażali “zrozumienie" dla rządowego projektu, ale zgłosili tyle
uwag, iż ich rozpatrzenie będzie wymagało czasu. Rzekomo z tego powodu rząd
wycofał z Sejmu przedstawiony poprzedniego dnia projekt podwyżek. Przez następne
dni w środkach masowego przekazu mówiono już więcej o zajściu w Radomiu i
Ursusie. Przedstawiono je jako zakłócenie “konsultacji" przez elementy
chuligańskie, które niszczyły i rabowały sklepy.Wiecepotępiające “warchołów" i “wichrzycieli"
organizowano w całym kraju. 29.06 urządzono wiec na Stadionie Dziesięciolecia w
Warszawie, 30.06 podobny wiec zorganizowano w Radomiu.
(ppp)